Pengertian Macapat
Macapat
iku tembang tradhisional ing tlatah Jawa. Saben pada macapat ndarbèni ukara
salarik sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku
kata) tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru lagu. Macapat kanthi jeneng sing béda uga
bisa ditemokaké jroning kabudayan Bali, Sasak, Madura, lan Sunda. Sajabané iku
macapat uga naté ditemokaké ing Palembang lan Banjarmasin.
Biasané
macapat dimaknani minangka maca papat-papat, ya iku cara maca saben patang
wanda (suku kata). Nanging
bab iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liya uga ana. Macapat dikira muncul
ing pungkasan jaman Majapahit lan wiwitané prabawa Walisanga, nanging bab iki
mung kanggo kahanan ing Jawa Tengah. Sebab ing Jawa Wétan lan Bali macapat wis
dikenal sadurungé teka Islam.
Karya-karya
kasusastran klasik Jawa saka jaman Mataram Anyar, umumé ditulis nganggo metrum
macapat.Sawijining tulisan jroning wangun prosa utawa gancaran umumé ora
dianggep minangka asil karya sastra nanging mung kayadéné 'daftar isi' waé. Sawetara conto karya sastra Jawa
sing ditulis jroning tembang macapat kalebu Serat Wedhatama, Serat Wulangreh,
lan Serat Kalatidha.
Puisi
tradhisional Jawa utawa tembang biyasané dipérang dadi telung kategori: tembang
cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé. Macapat
digolongaké kategori tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné tembang gedhé
arupa kakawin utawa puisi tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram
Anyar, ora dipatrapaké prabédan antara suku kata dawa lan cendhak. Saliyané iku
tembang tengahan uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi tradhisional jroning
basa Jawa Tengahan.
Yèn
dibandhingaké karo kakawin, aturan-aturan jroning macapat iku béda lan luwih
gampang dipatrapaké jroning basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké
marang basa Sangskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan
cendhak dilirwakaké.
Aturan-aturan jroning macapat mau antara liya:
•
Guru
gatra : wilangan larik/gatra saben pada.
•
Guru
wilangan : wilangan wanda saben gatra.
•
Guru
lagu : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
Déné,
tembang utawa sekar sejatiné ana werna-werna. Lumrahé dipérang dadi telung
jinis, ya iku: Sekar alit, sekar tengahan lan sekar ageng.
Macapat
kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca pancèn rinakit
saben patang wanda. Nanging
iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana. Sawijining nimpuna Sastra Jawa, Arps
ngandaraké sawetara makna liya ing bukuné Tembang in two traditions.
Sajarah Macapat
Macapat
minangka sebutan metrum puisi jawa tengahan lan jawa anyar, sing nganti saiki
isih ditresnani masarakat, nyatané pancèn angèl dilacak sajarahé. Poerbatjaraka mratélakaké yèn macapat lair bebarengan karo geguritan abasa jawa
tengahan, nalika macapat wiwit dikenal, durung diweruhi sacara premana. Pigeaud
nduwèni panemu yèn tembang macapat dipigunakaké ing wiwitan periode Islam.
Pratélan Pigeaud sing asipat informasi kira-kira iku isih perlu diupayakaké
kacocogan tauné sing mesthi.
Déné
Karseno Saputra ngira-ira adhedhasar analisis marang sawetara panemu lan
pratélan. Yèn nyata pola metrum sing dipigunakaké ing tembang macapat padha
karo pola metrum tembang tengahan lan tembang macapat tuwuh ngrembaka sairing
karo tembang tengahan, mula banjur dikira-kira yèn tembang macapat wis ana ing
kalangan masarakat saora-orané taun 1541 masèhi. Pangira-ira iki adhedhasar
angka taun sing ana ing kidung Subrata, Juga Rasa Dadi Jalma = 1643 J utawa
1541 masèhi. ( Saputra, 1992 : 14 ) Bab iki adhedhasar pola metrum macapat sing
paling wiwitan sing ana ing kidung Subrata.
Watara
taun iku tueuh geguritan abasa jawa kuno, jawa tengahan lan jawa anyar ya iku
kekawin, kidung lan macapat. Taun pangira-ira iku cocog uga karo panemuné Zoetmulder
luwih kurang ing abad XVI ing jawa urip bebarengan telu basa, ya iku jawa kuno,
jawa tengahan lan jawa anyar. Jroning Mbombong manah I ( Tejdohadi Sumarto,
1958 : 5 ) disebutaké yèn tembang macapat ( sing nyakup 11 metrum ) diciptakaké
déning Prabu Dewawasesa utawa Prabu Banjaransari saka Sigaluh ing taun Jawa
1191 utawa taun Masèhi 1279.
Ananging
miturut sumber liya, macapat ora mung diciptakaké déning sawiji wong, nanging
déning sawetara wali lan bangsawan. ( Laginem, 1996 : 27 ). Para pancipta iku ya
iku Sunan Giri Kedaton, Sunan Giri Prapen, Sunan Bonang, Sunan Gunung Jati,
Sunan Murya, Sunan Kali Jaga, Sunan Drajat, Sunan Kudus, Sunan Geseng, Sunan
Majagung, Sultan Pajang, Sultan Adi Eru Cakra lan Adipati Nata Praja.
Nanging
miturut kajian ilmiah ana loro panemu sing nduwèni prabédan ngenani lairé
macapat. Panemu sepisan mratélakaké yèn tembang macapat iku luwih tuwa
tinimbang tembang gedhé lan panemu kaloro suwaliké. Kajaba panemu iku isih ana
panemu liya ngenani lairé macapat adhedahsar perkembangan basa.
A).
Tembang macapat luwih tuwa tinimbang tembang gedhé Panemu pisanan nganggep yèn
tembang macapat luwih tuwa tinimbang tembang gedhé tanpa wretta utawa tembang
gedhé kawi miring. Tembang macapat timbul ing zaman Majapahit pungkasan nalika
prabawa kabudayan Islam wiwit surut ( Danusuprapta, 1981 : 153-154 ).
Diandaraké déning Purbatjaraka yèn lairé macapat bebarengan karo kidung, kanthi
anggepan yèn tembang tengahan ora ana. ( Poerbatjaraka, 1952 : 72 )
B).
Tembang macapat luwih anom tinimbang tembang gedhé Panemu kaloro nganggep yèn
tembang macapat lair ing wektu prabawa kabudayan Hindu tansaya tipis lan rasa
kabangsan wiwit tuwuh, ya iku ing zaman Majapahit pungkasan. Lairé macapat
urut-urutan karo kidung banjur muncul tembang gedhé abasa jawa pertengahan,
sabanjuré muncul macapat abasa jawa anyar. Lan ing zaman Surakarta wiwitan
muncul tembang gedhé kawi miring. Wangun gubahan abasa jawa anyar sing akèh
disenengi ya iku kidung lan macapat. Prosès pamunculané wiwit nalika lair
karya-karya abasa jawa pertengahan sing biasa disebut kitab-kitab kidung,
banjur muncul karya-karya abasa jawa anyar arupa kitab-kitab suluk lan
kitab-kitab niti. Kitab suluk lan kitab niti iku mènèhi sumbangan sing gedhé
marang perkembangan macapat.
C).
Tembang macapat adhedhasar perkembangan basa Jroning hipotesis Zoetmulder (
1983 : 35 ) disebutaké yèn sacara linguistik basa jawa pertengahan dudu arupa
pangkal basa jawa anyar, nanging arupa rong cawang singkapisah lan divergen ing
basa jawa kuna. Basa jawa kuna minangka basa umum sajroning periode Hindu –
Jawa nganti runtuhé Majapahit. Wiwit tekané prabawa Islam, basa jawa kuna tuwuh
miturut rong arah sing béda siji lan sijiné lan nuwuhaké basa jawa pertengahan
lan basa jawa anyar. Sabanjuré, basa jawa pertengahan lan kidungé berkembang
ing Bali lan basa jawa anyar kanthi macapat-é tueuh ing Jawa. Malah nganti
saiki tradisi panulisan karya sastra jawa kuna lan pertengahan isih ana ing
Bali.
Sekar Macapat utawa Sekar Alit
Macapat
iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing
ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa
saka mulai bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné
urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:
- Maskumambang: Gambaraké jabang bayi sing isih ana kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
- Mijil: Ateges wis lair lan wis cetha priya utawa wanita.
- Sinom: Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
- Kinanthi: Saka tembung kanthi utawa nuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
- Asmarandana: Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
- Gambuh: Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk banjur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
- Dhandhanggula: Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / bojo, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula iku wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.
- Durma: Saka tembung darma / wèwèh. Wong yèn wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma / wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.
- Pangkur: Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.
- Megatruh: Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
- Pocung: Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.
Sekar Madya utawa Sekar Tengahan
Macapat
jinis iki kayadéné tembang Kidung kang asring dienggo rikala jaman Majapahit.
• Jurudemung
• Wirangrong
• Balabak
Sekar Ageng
Sekar
macapat Ageng (gedhé) mung ana siji, ya iku Girisa. Yen dideleng seka angèlé,
sekar macapat ageng kaya tembang Kakawin ing jaman kuna.
Guru Gatra Guru Wilangan
Supaya
luwih gampang mbédakaké siji lan sijiné guru gatra, guru wilangan lan guru lagu
saka tembang-tembang mau, bisa ditata jroning tabel kaya ing ngisor iki:
No
|
Jinise Tembang
|
Paugeran
|
Watak
|
1.
|
Pucung
|
12u, 6a, 8i, 12a
|
Kendho tanpa greget saut kanggo ing carita kang sajak mung
sakepenake, tanpa kamempengan.
|
2.
|
Maskumambang
|
12i,
6a, 8i, 8a
|
Nelangsa,
kanggo medharake rasa pangrasa kang ngeres, nggreges, nalangsa karanta-ranta
|
3.
|
Gambuh
|
7u, 10u, 12i, 8u, 8o
|
Rumaket, kulina, kanggo medharake pitutur kang rada sereng
merga wis keduga, lumrahe nganggo basa ngoko, basane wong kang wis kulina
raket sesrawungane.
|
4.
|
Megatruh
|
12u,
8i, 8u, 8i, 8o
|
Sedhih
kingkin kaworan nglokro, kanggo medharake rasa gegetun pungun-pungun,
nelangsa karanta-ranta.
|
5.
|
Kinanthi
|
8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
|
Seneng, tresna, lan asih, kanggo medharake piwulang carita
kang ngemu rasa asmara, gandrung-gandrung.
|
6.
|
Asmaradana
|
8i,
8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
|
Sedhih,
sengsem, prihatin marga ketaman ing rasa asmara, kanggo ing carita kang
medharake asmara.
|
7.
|
Mijil
|
10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
|
Wetuning rasa, kanggo medharake pitutur, uga kena kanggo
carita gandrungan.
|
8.
|
Pangkur
|
8a,
11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
|
Sereng,
kanggo ing carita kang ngemu surasa sereng.
|
9.
|
Durma
|
12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a
|
Galak, muntab, kanggo medharake rasaning ati kang nepsu
utawa kanggo ing carita perang.
|
10.
|
Sinom
|
8a,
8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
|
Grapyak,
renyah, kanggo sesorah, mituturi.
|
11.
|
Dhandanggula
|
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
|
Luwes, resep, lumrahe kanggo bebuka, medharake piwulang,
gandrungan, lan kanggo panutuping karangan kang sinawung ing tembang.
|
Contoh / Tuladha Macapat
Sinom
• Pangéran kang sipat murah (8/a)
• Njurungi kajating dasih (8/i)
• Ingkang temen tinemenan (8/a)
• Pan iku ujaring dalil (8/i)
• Nyatané ana ugi (7/i)
• Iya Kiyageng ing Tarub (8/u)
• Wiwitané nenedha (7/a)
• Tan pedhot tumekèng siwi (8/i)
• Wayah buyut canggah warèngé kang tampa
(12/a)
Dhandhanggula
• Éling-éling pra kadang dèn éling (10/i)
• Uripira ing ndonya tan lama (10/a)
• Bebasan mung mampir ngombé (8/e)
• Cinecep nulya wangsul (7/u)
• Mring asalé sangkané nguni (9/i)
• Begja kang wus pana (7/a)
• Sangkan paranipun (6/u)
• Dedalan kang dèn ambah (8/a)
• Mrih rahayu lumampah margi utami (12/i)
• Sejatining kasidan (7/a) Kinanthi
• Padha gulangen ing kalbu (8/u)
• Ing sasmita amrih lantip (8/i)
• Aja pijer mangan néndra (8/a)
• Kaprawiran dèn kaèsthi (8/i)
• Pesunen sariranira (8/a)
• Sudanen dhahar lan guling (8/i)
Asmarandana
• Anjasmara ari mami (8/a)
• Masmirah kulaka warta (8/a)
• Dasihmu tan wurung layon (8/a)
• Anèng kuta Prabalingga (8/o)
• Prang tanding Wurubisma (7/a)
• Kariya slamet wong ayu (8/u)
• Pun kakang pamit palastra (8/a)
Megatruh
• Sigra milir sang gèthèk sinanggga bajul
(12/u)
• Kawan dasa kang njagèni (8/i)
• Ing ngajeng miwah ing pungkur (8/u)
• Sinangga ing kanan kèring (8/i)
• Sang gèthèk lampahnya alon (8/o)
Wirangrong
• Tan pantes akèh ngawruhi (8.i)
• Mulané lamun miraos (8/o)
• Dipun ngarah-arah ywa kabanjur (10/u)
• Yèn wis kawijil (6/i)
• Tan kena tinututan (7/a)
• Mulané dipun prayitna (8/a)
Perkembangan macapat
Sajarah
perkembangan sastra jawa panjang dawa banget. Prof. Dr. R. M. Ng. Poerbatjaraka
wis kasil gawé ikhtisar isi sing nyuguhaké pambabakan adhedhasar zaman
pusaka-pusaka iku tinulis déning para apngriptané.
Sastra Jawa Kuna
Karya
sastrané ya iku kakawin Ramayana, kakawin Bharata Yudha.
Sastra Jawa Pertengahan
Miturut
panemu para ahli sastra lan sastra jawa, bates wektu sing dipatrapaké tumrap
sastra jawa kuna diwiwiti jawa purba nganti waara taun 1400. Kanggo sastra jawa
pertengahan, wiwit taun 1400-1700, déné sakwisé taun kasebut nganti saiki
diarani sastra jawa anyar. Karya sastrané ya iku, Tantu pangelaran lan Kidung
Sundayana.
Sastra Jawa Zaman Islam
Jroning
lembaran sastra jawa zaman Islam, ana telu pusaka sing judhulé migunakaké
tembung Niti, sing maknané tuntunan. Ya iku Nitisewaka, Nitisruti lan
Nitipraja. Katelu pusaka iku nadané padha, ya iku isi tuntutan. Nitisewaka
dianggit ing zaman pamaréntahan Sinuwun Mangkurat II ing Kartasura,déné
Nitipraja digawé ing zaman pamaréntahan Sultan Agung ing Mataram. Nitisruti
ditulis déning Pangeran Karang Gayam, ya iku sawijining pujangga krajan Pajang
sing manggon ing Karang Gayam. Asma sakbeneré ya iku Pangeran Tumenggung
Sujanapuro, sing miturut silsilah isih gantung siwuré R. Ng. Ranggawarsita.
Sairing
karo sumebaré ajaran Islam, sacara ora langsung, prabawa kabudayan Islam agawé
owah-owahan ing wangun puisi jawa. Saka kakawin sing mawa metrum India dadi
kidung sing mawa metrum Jawa. Kalungguhan kakawin sing sadurungé minangka puisi
resmi digantèkaké déning kidung. Nalika iku kidung dimanfaataké déning para
intelektual Islam kanggo nyebaraké ajaran Islam ing pesisir lor ( Giri,
Surabaya, Demak). Nanging, suwéning suwé kauripan kidung gèsèr uga saka Jawa
menyang Bali, lan kalungguhané digantèkaké déning macapat kanthi gaya pesisiran
lan muncul istilah macapat pesisiran.
Sawisé
pusat panyebaran agama Islam pindhah saka tlatah pesisir menyang pedalaman, ya
iku Mataram, kabudayan jawa ngalami pembangunan. Ing zaman Sultan Agung ana
restrukturisasi kabudayan jawa. Kabudayan Jawa dikristalisasi lan dimantebaké,
umpamané macapat dilestarèkaké lan dibakokaké strukturé, nanging uga
dimodernaké, umpamané, kanthi pangowahan Kalèndher Jawa minangka asil rekayasa
perpaduan taun Saka lan taun Hijriyah.
Sastra Jawa Zaman Surakarta Wiwitan
Zaman
krajan Surakarta wiwitan, sastra Jawa ngalami zaman keagungan. Akèh banget asil
sastra sing diciptakaké lan isiné uga manéka warna. Bab iki tuwuh saka
pengayoman para raja sing pinuju mengku praja lan wektu semana Basa Jawa
dipigunakaké minangka basa dinas pamaréntahan. Saliyané iku, para raja lan para
satriya punggawané mèlu nggubah pustaka. Bab iki minangka stimulan tumrap para
peminat lan sutresna budaya padha nyonto. Sri Susuhunan Pakubuwana III, Sri
Susuhunan Pakubuwana IV, Sri Susuhunan Pakubuwana V, KGPAA. Mangkunagara IV, R.
Ng. Sindu Sastra, KPA. Kusumadilaga lan liyané,minangka tokoh-tokoh
pamaréntahan pinunjul lan mèlu ndhukung ngembangaké kasusatran Jawa saliyané
para pujangga sing diwisuda. Sauntara sing bener-bener anggawa sastra jawa
mlebu ing abad keemasan ing zaman kasebut ya iku R. Ng. Yasadipura I, pujangga
pisanan kraton Kasunanan Surakarta Adiningrat. R. Ng. Yasadipura II utawa R. T.
Sastranagara minangka pujangga Kasunanan sing kaloro.
Pesan jroning Macapat
Ing
sajroning tembang macapat kakandhut angkah awujud pesen. I Made Purna
mratélakaké yèn : “ manéka makna lan swasana sing dikandhut ing sajroning
tembang macapat kanggo ngandaraké pesen utawa amanat. Kandhutan peswn sing
kasusun jroning wangun tetalèn tembung mawa kaidah utawa pathokan sing baku “
Miturut Teeuw sing dikutip déning Laginem, miturut konsèp semiotik, karya
sastra dianggep minangka otanam lan komunikatif. Komunikatif nduwèni makna yèn
karya sastra diwadhahi jroning model komunikasi. Jroning model komunikasi ana
unsur komunikator (penyampai), ‘’message’’ (pesan), komunikan (penerima).
Komponen-komponen iku kanthi fungsiné dhéwé-dhéwé bisa dianggo njlèntrèhaké
manéka konsèp jroning macapat. Minangka sawijining pesen, macapat nduwèni ciri
lan makna miturut angkah sing dikarepaké.
Contoh:
- Serat Wulangrèh Isi serat iki luwih ditujokaké marang para pemuda. Ing sajeroné ana pesen ngenani kawaskithan, kapekaan marang tandha-tandha, kajujuran lan kasabaran, rasa urmat lan sapanunggalané.
- Serat Tripama Isi pesen serat iki diandaraké liwat pralambang utawa penampilan lakon pewayangan minangka tuladha utawa simbul. Ana telu tokoh sing dadi tuladha ya iku Bambang Sumantri utawa Patih Suwanda saka epos Arjuna Sastrabahu, Kumbakarna saka epos Ramayana lan Adipati Karna utawa Basukarna saka epos Mahabarata. Miturut katelu tuladha kasebut, isi pesené arupa tuladha sipat satriya sing pantes dianut.
- Wirawiyata Isi pesen iki ditujokaké marang prajurit amarga nyangkut masalah ajaran keprajuritan. Bab sing kakandhut arupa janji prajurit, disiplin, kataatan, katakwaan, ora anngak lan ora sawenang-wenang.
- Serat Panitisastra Pokok-pokok ajaran utawa pesen sing ana jroning karya iku arupa adat istiadat, sopan santun, nilai karta lan derma, tenggang rasa, pendhidhikan anak minangka pendhukung nilai sosial wong tuwa lan sanak sedulur, kawruh kanggo ngandelaké katakwaan marang Gusti kang murbèng dumadi.
- Wulang Estri Isi pesen jroning serat iki ditujokaké marag para wanita sing bakal nglakoni urip bebrayan. Supaya kauripan rumah tanggané apik, sejahtera lair batin, isterikudu mangertèni aturan rumah tangga, ngerti watak utawa sipat bojo, teliti, lan ora olèh ndhisiki kekarepané bojo. Ajaran iki disimbulaké kanthi paraga Dewi Adaniggar saka Cina, Putri Raja Ternate, Dewi Citrawati lan lima driji tangan. Simbol-simbol iku mènèhi gambaran ngenani kegagalan kegagalan lan keberhasilan omah-omah.
- Candra Rini Isi pesen jroning serat iki arupa ajaran moral tumrap kaum wanita jroning urip omah-omah. Konsep ajaran sing awangun deskripsi sifat, watak, prilaku istri Arjuna supaya dadi conto lan dituladhani déning kaum wanita. Istri Arjuna sing djadi perlambang ya iku Sumbadra, Manuhara, Ulupi, Gandawati, Srikandi, Manikarja, Maeswara, Rarasati lan Sulastri.
- Serat Dumbasawala Serat Dumbasawala isi ajaran utawa pesen sing dikarepaké dadi tuladha déning warga kraton Surakarta wektu semana. Isi pesen iku utamané ing babagan kepahlawanan (kaprajuritan), Etika ( tingkah laku ), religiusitas (ketuhanan ) lan sosial.
EmoticonEmoticon